महाकुंभ मेळा हा हिंदू धर्मातील प्रमुख धार्मिक कार्यक्रमांपैकी एक आहे. १३ जानेवारीपासून प्रयागराजमध्ये महाकुंभाचे आयोजन करण्यात आले आहे. 26 फेब्रुवारीला महाकुंभ संपणार आहे. धार्मिक मान्यतेनुसार, महाकुंभाच्या वेळी गंगा, यमुना आणि सरस्वती नद्यांच्या संगमावर स्नान केल्याने मनुष्य मोक्ष प्राप्त करतो. याशिवाय कुंभात स्नान केल्याने माणसाची सर्व पापे धुतली जातात. कुंभकाळात केलेल्या स्नानाला शाही स्नान असेही म्हणतात. आज आम्ही तुम्हाला हे नाव कसे पडले आणि 2025 मध्ये कोणत्या तारखेला शाही स्नान होत आहे याची माहिती देणार आहोत.

प्रयागराज मध्ये शाही स्नान

महाकुंभातील पहिले शाही स्नान मकर संक्रांतीच्या दिवशी म्हणजेच १४ जानेवारीला होणार आहे. यानंतर दुसरे शाही स्नान २९ जानेवारीला मौनी अमावस्येला आणि तिसरे शाही स्नान ३ फेब्रुवारीला बसंत पंचमीच्या दिवशी होईल. मात्र, माघी पौर्णिमा आणि महाशिवरात्रीच्या दिवशीही कुंभस्नान केले जाईल, परंतु त्यांना शाही स्नान म्हटले जाणार नाही.

शाही स्नान का म्हणतात?

कुंभ काळात काही महत्त्वाच्या तारखांना केलेल्या स्नानाला शाही स्नान म्हणतात. हे नाव सांस्कृतिकदृष्ट्या खूप खास मानले जाते. या नावाबाबत विद्वानांची वेगवेगळी मते आहेत. काही लोकांचा असा विश्वास आहे की नागा साधूंना त्यांच्या धर्माच्या भक्तीसाठी महाकुंभात प्रथम स्नान करण्याची परवानगी दिली जाते. यावेळी नागा साधू हत्ती, घोडे आणि रथावर स्वार होऊन गंगेत स्नान करतात. म्हणजेच राजांसारखे त्यांचे वैभव पाहता येते. असे मानले जाते की नागांच्या या शाही सैन्याला पाहून महाकुंभाच्या पवित्र स्नानाला शाही स्नान असे नाव पडले.

शाही स्नानाबाबत अशीच एक समजूत अशी आहे की, प्राचीन काळी राजे-सम्राट महाकुंभात स्नानासाठी ऋषी-मुनींसोबत भव्य मिरवणूक काढत असत. तेव्हापासून महाकुंभाच्या काही विशेष तारखांना केलेल्या स्नानाला शाही स्नान असे संबोधले जाऊ लागले.

अनेक अभ्यासकांचे असे मत आहे की महाकुंभाचे आयोजन सूर्य आणि गुरू यांसारख्या शाही ग्रहांच्या स्थितीचे निरीक्षण करून केले जाते, म्हणून या काळात केलेल्या स्नानाला शाही स्नान म्हणतात. यासोबतच महाकुंभ स्नानाचे पावित्र्य लक्षात घेऊन याला शाही स्नान असेही म्हणतात. 'शाहीस्नान' म्हणजे ते स्नान केल्याने मनातील अशुद्धीही दूर होतात. पाप धुतले जातात आणि व्यक्तीची आध्यात्मिक उन्नती होते. म्हणजेच महाकुंभाला शाही स्नान म्हणण्यामागे कारणे आहेत.

धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व

महाकुंभ हा भारतीय लोकांसाठी धार्मिकदृष्ट्या एक पवित्र कार्यक्रम आहे. महाकुंभात शाही स्नान केल्याने भगवंताचा आशीर्वाद व सहवास प्राप्त होतो. महाकुंभ दरम्यान, केवळ स्नान केले जात नाही तर पवित्र मंदिरांना देखील भेट दिली जाते. हिंदू धर्माला मानणारे लोकही यावेळी दानधर्म करतात. म्हणजे महाकुंभ हा धार्मिक प्रगतीचा प्रमुख संगम आहे. याशिवाय हा आपला सांस्कृतिक वारसाही आहे. आपल्या संस्कृतीचे अनेक रंग महाकुंभाच्या माध्यमातून समोर येतात, त्यात सहभागी होणारे भिक्षू, संत, अघोरी, नागा साधू हे हिंदू धर्माच्या गुंतागुंतीचे प्रतीक आहेत. त्याचबरोबर हा मेळा सर्वसामान्य लोकांची निष्ठाही दाखवतो.

शाही स्नान कधी सुरू झाले?

शाही स्नानाबाबत इतिहास आणि धर्म तज्ज्ञांमध्ये वेगवेगळी मते आहेत. जिथे धर्म जाणणारे म्हणतात की ही परंपरा वैदिक काळापासून चालत आलेली आहे. ग्रहांच्या विशेष स्थितीत केलेल्या स्नानाला शाही स्नान असे म्हणतात. त्याच वेळी, इतिहासातील तज्ञांचे असे मत आहे की, मध्ययुगीन काळात, संत आणि ऋषींना विशेष आदर देण्यासाठी, राजांनी सर्वप्रथम त्यांना कुंभात स्नान करण्याची परवानगी दिली. त्यांचे लाव लष्कर पाहूनच महाकुंभाच्या स्नानाला शाही स्नान म्हणून ओळखले जाऊ लागले.