शारीरिक व्यायाम शरीर आणि मन या दोन्हींसाठी गरजेचा आहे, हे अनेकदा सिद्ध झालंय. मात्र काही विशिष्ट प्रकारच्या हालचाली केवळ शरीर घडवतात असं नाही तर मेंदूची कार्यक्षमताही घडवतात, असं समोर आलंय. मागील काही दशकांत संशोधकांनी डान्स, मार्शल आर्ट्स आणि टीम स्पोर्ट्स यांचा मेंदूवर होणारा परिणाम तपासला आहे. या हालचाली केवळ तंदुरुस्ती वाढवत नाहीत तर चांगले मनोवृत्ती निर्माण करतात, स्मरणशक्ती आणि निर्णयक्षमता सुधारतात तसंच आरोग्य वृद्धिंगत करतात.

साधे व्यायाम जसं धावणं किंवा वजन उचलणं हे हृदय मजबूत करतात आणि स्नायू सुदृढ ठेवतात. परंतु त्यात सामाजिक आणि cognitive गुंतागुंतीचा अभाव असतो. डान्स, मार्शल आर्ट्स आणि टीम स्पोर्ट मात्र शिकणं, स्मरणशक्ती वापरणं आणि निर्णयक्षमता वाढवणं यांचा संगम घडवतात. ही शारीरिक आणि मानसिक आव्हानांची सांगड मेंदूला अधिक तीव्रतेने उत्तेजित करते.

ज्या कृतींमध्ये शारीरिक, बौद्धिक आणि भावनिक या तिन्ही गोष्टींचा समावेश होतो, त्या कृती मेंदूला तशा प्रकारे जागृत करतात.

• सततचे निर्णय घेणं

• इतरांशी संवाद व समन्वय

• नवीन तंत्र शिकणं

• अनपेक्षित हालचाली

हा अद्वितीय संगम मेंदूसाठी समृद्ध वातावरण निर्माण करतो असे संशोधक मानतात.

संशोधन काय सांगते?

डान्स

डान्स हा आनंददायी, मन प्रसन्न करणारा आणि आता मेंदूसाठीही उपयुक्त मानला जातो. डान्सबाबत झालेल्या अभ्यासातून तरुण आणि वृद्ध दोघांच्याही स्मरणशक्ती, लक्ष केंद्रीकरण आणि समतोल यात सुधारणा झाल्याचं दिसलं आहे.

‘न्युरोसायन्स अँड बायोबिहेवियरल रिव्ह्यूज’ या मॅगझिनमध्ये प्रकाशित झालेल्या एका अभ्यासानुसार, नृत्यामुळे वृद्ध व्यक्तींच्या मेंदूमध्ये राखाडी पदार्थ (ग्रे मॅटर) वाढताना दिसला. हा भाग हालचालींचा समन्वय, स्मरणशक्ती आणि अवकाशीय समज यासाठी महत्त्वाचा असतो. फक्त सहा महिन्यांतही हे बदल घडताना आढळले. या अभ्यासातून असंही दिसलं की, साध्या नृत्याच्या सरावामुळे ‘बी डी एन एफ’ नावाचे रेणू वाढतात. हे रेणू मेंदूची लवचिकता आणि लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता टिकवून ठेवतात.

मार्शल आर्ट्स

ज्यूडो, कराटे, टायक्वॉंडो अशा मार्शल आर्ट्समध्ये शारीरिक परिश्रमाबरोबरच शिस्त आणि एकाग्रता आवश्यक असते. नेहमीच्या व्यायामांपेक्षा हे प्रकार वेगळे आहेत कारण यात क्षणार्धात बदलणाऱ्या परिस्थितीशी जुळवून घ्यावं लागतं.

मार्शल आर्ट्समध्ये श्वसन नियंत्रण आणि लक्ष केंद्रीकरणासारख्या पद्धतींमुळे भावनांवर नियंत्रण साधले जाते. अलीकडे झालेल्या एका अभ्यासात मुलांना मार्शल आर्ट्स शिकवलं गेलं. त्यावेळी ‘फंक्शनल नियर-इन्फ्रारेड स्पेक्ट्रोस्कोपी’ या पद्धतीने त्यांच्या मेंदूतील हालचाली मोजण्यात आल्या. त्यातून दिसलं की, या मुलांची कार्यकारी स्मरणशक्ती आणि आत्मनियंत्रण क्षमता इतरांच्या तुलनेत जास्त चांगली होती.

टीम स्पोर्ट्स

किशोरवयात टीम स्पोर्ट्समध्ये सहभाग घेणाऱ्या मुलांचं लक्ष केंद्रीकरण, झपाट्याने प्रतिसाद देण्याची क्षमता आणि विचारांची लवचिकता यात लक्षणीय सुधारणा दिसू शकते.

एका अभ्यासात ५ ते ११ वयोगटातील ८८० मुलांचा सहभाग होता. त्यांची शारीरिक क्रियाशीलता आणि खेळाचा अनुभव पालकांमार्फत किंवा स्वत:च्या अहवालाद्वारे नोंदवला गेला. त्यानंतर त्यांच्या कार्यकारी क्षमतेचे मूल्यांकन करण्यात आलं. ज्या टीम खेळांमध्ये रणनीती, सहकाऱ्यांशी समन्वय आणि अनपेक्षित निर्णय घेणं आवश्यक होतं, त्यामध्ये सर्वाधिक प्रगती दिसली.

मेंदू कसा सुधारतो?

सततच्या हालचाली आणि बौद्धिक मागणीमुळे मेंदूतील ‘पांढरा पदार्थ’ (व्हाईट मॅटर) मजबूत होतो आणि मेंदूतील वेगवेगळ्या भागांतील संबंध अधिक कार्यक्षम होतात.

या क्रियांमुळे समतोल आणि लक्ष केंद्रीकरण सुधारते.

डान्स आणि मार्शल आर्ट्सवर झालेल्या अभ्यासातून मेंदूतील काही भागांची जाडी वाढणं, समतोल अधिक चांगला होणं आणि लक्षावर नियंत्रण ठेवण्याची क्षमता वाढल्याचं दिसलं आहे.

डिस्क्लेमर : वरील माहिती आम्ही फक्त वाचक-प्रेक्षकांना देत आहोत. आम्ही याचं समर्थन अथवा दावा करत नाही. कोणतेही उपचार, डाएट आणि औषधं तज्ज्ञांच्या सल्ल्यानंच घ्यावीत.