शेतकऱ्याच्या कुटुंबात जन्मलेल्या आणि कालांतराने एका शेतकऱ्यासोबत विवाह झालेल्‍या सुवर्णा भगवान पाटील रूढीवादी शेतकरी म्हणून समाधानी नव्हत्या. त्यांची नेहमी आणखी काही करण्याची इच्छा होती. महाराष्ट्रातील कोल्हापूर जिल्ह्यातील गोंडोली गावात २.५ एकर जमिनीच्‍या मालक असलेल्‍या सुवर्णा या पारंपारिक कृषी पद्धतींऐवजी नाविन्‍यपूर्ण कृषी पद्धतींचा शोध घेत होत्‍या, तसेच त्या आपल्‍या चार सदस्‍यांच्‍या कुटुंबाचे पालनपोषण करण्यासाठी उत्‍पन्‍नामध्‍ये वाढ करण्याचा प्रयत्‍न देखील करत होत्‍या. (Latest News)
ऊस हे दीर्घकालीन (१२-१४ महिने) पीक आहे. हवामान बदलामुळे हवामानातील अनियमितता पाहता सुवर्णा यांच्‍यासारख्या अल्पभूधारक शेतकऱ्यांना एका पिकाच्या उत्पन्नावर कुटुंब चालवणे, तसेच शाश्‍वतपणे शेती करणे हे दिवसेंदिवस कठीण होत चालले आहे. ४३ वर्षांच्या सुवर्णा कोका कोला फाऊंडेशनच्‍या पाठिंब्‍याने सॉलिड रिदाद आणि दालमिया भारत शुगर इंडस्‍ट्रीज लि. (डीबीएसआयएल) यांनी संयुक्‍तपणे राबवलेल्‍या उन्‍नती मीठा सोना अंतर्गत त्‍यांच्‍या गावामध्‍ये आयोजित करण्‍यात आलेल्‍या माती आरोग्य सुधारणा प्रशिक्षणामध्‍ये सामील झाल्‍या. त्यात त्‍यांना आशेचा किरण दिसला.
सुवर्णा महाराष्ट्रातील सांगली जिल्ह्यातील दालमिया भारत शुगर निनाईदेवीला ऊस पुरवठा करतात. अधिक माहिती जाणून घेण्याच्या उत्सुकतेसह त्‍यांनी गावातील फार्मर फील्ड स्कूलला (शेतकरी क्षेत्र शाळा) भेट दिली, जेथे त्‍यांना तज्ञांकडून भाषणादरम्‍यान गांडूळखतासह पुनरूत्‍पादक कृषी पद्धती आणि जमिनीला, तसेच शेतकऱ्यांना होणारे त्‍यांचे फायदे याबाबत मार्गदर्शन मिळाले. त्या त्‍यांच्‍या ऊसाच्या शेतात जास्त प्रमाणात रासायनिक खतांचा वापर करत आहेत. गांडूळखत हे जैव खत पर्यावरणास अनुकूल आणि किफायतशीर पर्याय आहे. त्‍यांनी २०२२ मध्ये या उपक्रमात सामील होण्याचा निर्णय घेतला आणि येथून त्‍यांच्‍या प्रगतीशील शेतकरी-उद्योजक बनण्याच्या प्रवासाला सुरुवात झाली.
('साम टीव्ही'चं व्हॉट्सअ‍ॅप चॅनल जॉईन करण्यासाठी येथे क्लिक करा)
सुवर्णा म्‍हणाल्‍या, ''माझे भूमातेवर प्रेम आहे. आपल्‍याला जमिनीमधून अन्‍न मिळते या एकमेव कारणामुळे मी जमिनीची पूजा करते. जमिनीचे आरोग्य हे माणसाच्या आरोग्याइतकेच महत्त्वाचे आहे. प्रशिक्षण उपक्रमामध्‍ये मला कळले की, गांडूळखत वापरल्याने जमिनीची सुपीकता वाढते आणि मी गांडूळ व कंपोस्ट विकून पैसेही कमवू शकते, तेव्हा मी माझे स्वतःचे गांडूळ खत युनिट उभारायचे ठरवले.''
गांडूळ खत हा कचरा म्हणजेच अन्नाचे तुकडे, वनस्पती साहित्य आणि पशुधनाचा कचरा (गुरांचे शेण) - मातीसाठी आवश्‍यक पोषक घटकांमध्ये रूपांतरित करण्याचा प्रसिद्ध मार्ग आहे. गांडूळे जमिनीत राहून आणि गांडूळखताद्वारे सेंद्रिय पदार्थांचे कृमीत रूपांतर करून या प्रक्रियेत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. या गांडूळामुळे जमिनीची सुपीकता वाढते, तसेच जमिनीचे आरोग्य सुधारते. त्यात उपलब्ध नायट्रोजनच्या पाचपट जास्त, पोटॅशच्या सात पट जास्त आणि नियमित वरच्या मातीत आढळणाऱ्या प्रमाणाच्‍या दीडपट जास्त कॅल्शियम असते.
ठराविक कालावधीत गांडूळ खताचा नियमित वापर केल्यास जमिनीतील सुपीकता वाढू शकते आणि रासायनिक खतांची गरजही कमी होते, ज्यामुळे सुवर्णासारख्या अल्पभूधारकांची अधिक बचत होऊ शकते. या उपक्रमांतर्गत सुवर्णा यांना वर्मीकंपोस्‍ट बेड (किंवा वर्मी-बेड) मिळाले, तसेच तज्ञ प्रशिक्षक आणि फील्ड कर्मचाऱ्याकडून त्‍यांच्‍या शेताच्या जवळ ते स्थापित करण्यासाठी मार्गदर्शन मिळाले. फील्ड टीमने नियमितपणे त्‍यांच्‍या शेताला भेट देत कंपोस्टचे निरीक्षण केले आणि त्‍यांना बेडच्या देखरेखीबाबत सल्‍लादेखील दिला.
पाच महिन्यांत सुवर्णा यांना बदल दिसून आला. एका बेडच्या माध्‍यमातून त्या ४५० किलो गांडूळखत बनवू शकल्‍या. त्‍यांनी ऊस पिकासाठी या गांडूळ खताचा वापर केला. तसेच फिल्‍ड टीमच्‍या सहकार्यासह त्‍यांनी त्‍यांच्‍या घराच्‍या मागच्‍या बाजूस असलेल्‍या अंगणामध्‍ये परसबाग विकसित केली. त्या बागेमध्‍ये भाजीपाला ,वांगी व भेंडीचे उत्‍पादन करतात आणि आपल्‍या चार जणांच्या कुटुंबाचा उदरनिर्वाह करतात.
सुवर्णा यांनी या उपक्रमाची अंमलबजावणी करून अजून एक वर्ष देखील झालेले नाही आणि देण्‍यात आलेल्‍या दोन वर्मी-बेड्सच्‍या माध्‍यमातून ३,२०० किलोपेक्षा जास्त गांडूळखत तयार करण्‍यामध्‍ये यशस्‍वी ठरल्‍या आहेत. त्‍यांनी अतिरिक्‍त गांडूळ खत त्‍यांच्‍या गावातील इतर शेतकऱ्यांना विकले आणि २०,००० रुपये कमावले. हे उत्‍पन्‍न त्‍यांच्‍या ऊस पिकातून आणि स्‍थानिक दूध संकलन केंद्रावर विकणाऱ्या म्‍हशीच्‍या दूधातून मिळणाऱ्या उत्पन्नाव्यतिरिक्त आहे. गुरांचे ५,००० किलो शेण खत गांडूळखत तयार करण्यासाठी वापरले गेले.
गांडूळ खताचा नियमित वापर केल्याने त्‍यांनी रासायनिक खतांचा वापर कमी केला आहे. या हंगामात ८,५०० रुपयांची बचत झाली आहे. ''गांडूळ खतामुळे मला पैसे वाचवायला मदत होते,'' असे त्या म्‍हणाल्‍या. ''मी आता पिकांसाठी गांडूळ खतासह फक्त शिफारस केलेल्या रासायनिक खतांचा योग्‍य प्रमाणात वापर करते.'' सुवर्णा यांचा गांडूळ खताचा व्यवसाय वाढवण्याचा मनसुबा आहे. त्या पुढे म्‍हणाल्‍या, ''मी माझ्या अतिरिक्‍त उत्‍पन्‍नामधून काही उत्‍पन्‍न त्या सिव्हिल सर्विसेस परीक्षांसाठी तयारी करत असलेल्‍या त्‍यांच्‍या मुलाला देण्‍यासाठी देखील बचत केलेल्या उत्‍पन्‍नाचा वापर करत आहेत. प्रत्‍यक्ष परिवर्तन पाहिले तरच विश्‍वास बसतो. सुवर्णा आता त्‍यांच्‍या समुदायामधील प्रमुख आदर्श व्‍यक्‍ती आहेत आणि इतरांना गांडूळखत वापराबाबतचा स्‍वत:चा अनुभव सांगत आहेत.
त्या म्‍हणाल्‍या, ''मी वर्मी-बेडसह मला साह्य करण्यासाठी, तसेच गांडूळ खत कसे तयार करावे याबाबत प्रशिक्षण देण्‍यासाठी उपक्रमाचे आभार व्‍यक्‍त करते. मी आता माझ्या गावातील इतर महिला शेतकऱ्यांना त्‍यांच्‍या शेतामध्‍ये वर्मी-बेड स्थापित करण्‍यास प्रेरित करत आहे, ज्यामुळे त्‍यादेखील अतिरिक्‍त उत्‍पन्‍न कमावू शकतील आणि भूमातेचे संरक्षण करू शकतील.'' अशीच एक महिला शेतकरी आहे ३६ वर्षीय वनिता, जिने तिच्या १.५ एकर ऊसाच्या शेतात वर्मी-बेड स्थापित केले आहे आणि नियमितपणे पुनरूत्‍पादक कृषी पद्धतींवरील प्रशिक्षण सत्रांमध्‍ये उपस्थित राहते.
वनिता म्‍हणाली, ''मला या सत्रांमधून मिळालेल्‍या माहितीमधून गांडूळखत पिकांचे, तसेच मातीचे आरोग्य सुधारण्‍यास कशाप्रकारे मदत करू शकते हे समजले.'' उन्‍नती मीठा सोना उपक्रम शेतकऱ्यांची कृषी उत्‍पादकता व उत्‍पन्‍न मोठ्या प्रमाणात वाढवण्याचा, सानुकूल सिंचनाच्‍या माध्‍यमातून पाण्‍याचे जतन करण्याचा, संसाधनांच्‍या कार्यक्षम वापराला चालना देण्‍याचा, पुनरूत्‍पादक पद्धतींच्‍या माध्‍यमातून जमिनीचे आरोग्य सुधारण्‍याचा आणि शेतकरी कुटुंबातील महिलांसाठी पोषण व संतुलित आहार उपलब्ध करून देण्‍याचा प्रयत्‍न करतो.
सकाळ+चे सदस्य व्हा
Read Marathi news and watch Live TV. Breaking news from Maharashtra, India, Pune, Mumbai, Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle at SaamTV. Get Live Marathi news on Mobile. Download the Saam Tv app for Android and IOS.