मुंबई : दुग्धव्यवसाय (Dairy business) हा शेतीचा मुख्य पूरक व्यवसाय आहे. गेल्या काही वर्षात महाराष्ट्रात दुग्धोत्पादनात लक्षणीय वाढ झाली आहे, जर्सी आणि होल्स्टीन (Holstein Cow), दोन विदेशी गायींचा यात महत्त्वाचा वाटा आहे. त्या आणणे शक्य नसल्याने भारतात गायींच्या दोन परदेशी जाती त्यामुळे राज्यात संकरित प्रजननाद्वारे त्यांचे संगोपन केले जात आहे, परिणामी दूध उत्पादनात प्रचंड वाढ झाली आहे.

परदेशी जर्सी आणि होल्स्टीन बैलांचे वीर्य गोळा करून ते कोल्ड स्टोरेजमध्ये देशात आणले जाते, त्याचप्रमाणे देशी गायींचे कृत्रिम रेतन केले जाते. यामुळे भारतातही (India) संकरित गायींना पर्याय म्हणून दुधाचे उत्पादन वाढत आहे. विशेष म्हणजे देशी गायींनी खाल्लेल्या चार्‍याचे मांसात रूपांतर होते तर त्याच संकरित गायींचे दुधात रूपांतर होते. हे केवळ महाराष्ट्रात (Maharashtra) पाळले जात आहे.

होल्स्टीन गायीची खासियत

होल्स्टीन गायी आकाराने मोठ्या असतात. त्यांचे वजन सुमारे 600 किलो असते आणि त्या सर्वात मोठ्या दुध देणाऱ्या गायी म्हणून ओळखल्या जातात. जास्त दूध उत्पादन असूनही, या गायींना योग्य काळजी घेणे आवश्यक आहे कारण ही गाय उच्च तापमान सहन करु शकत नाही. तिच्या दुधाचे फॅट आपल्या मूळ गायींच्या तुलनेत कमी असते. होलस्टीन गाय दररोज 25 ते 30 लिटर दूध देते, आता महाराष्ट्रात या संकरित गायींची संख्या वाढत आहे, या गायी 50 ते 60 हजार रुपयांत मिळतात.

जर्सी गायींमध्ये रोग प्रतिकारशक्ती चांगली असते

होल्स्टन आणि जर्सी मधील फरक म्हणजे होल्स्टन गाईंना जास्त तापमानाचा त्रास होत नाही पण जर्सी गायींना चांगली प्रतिकारशक्ती असते. तरी जर्सी दररोज फक्त 12 ते 14 लिटर दूध देतात. या गायी मध्यम आकाराच्या असतात. कपाळ लाल आणि रुंद असते. या गायी भारतीय हवामान सहज सहन करतात. जर्सी गायींचे वजन 400 ते 450 किलो दरम्यान असते, परंतु त्यांची किंमत होल्स्टीन गायींच्या तुलनेत कमी असते आणि शेतकरी (Farmer) जर्सीकडे अधिक झुकतात कारण त्या कोणत्याही हवामानाशी जुळवून घेऊ शकतात.

संकरित गायींचा बछड्यांचा कालावधी कमी असतो

संकरित गायीचा प्रजनन कालावधी केवळ 70 ते 80 दिवसांचा असतो, त्यामुळे दुधाचे उत्पादन वाढते, परंतु या व्यवसायात सातत्य असल्याने शेतकऱ्यांना चांगला नफा मिळतो. संकरित गाय प्रतिकिलो 10 ते 12 लिटर दूध देते, आणि त्यात फॅटचे प्रमाण देखील 4 ते 5 टक्के असते, त्यामुळे दुधाला चांगला भाव मिळतो. तसेच, या जातीची वासरे 18 ते 20 महिन्यांच्या वयात येतात तर पहिली गर्भधारणा केवळ 22 महिन्यांत होते. दुग्धव्यवसाय करण फायद्याचे आहे, कारण दोन बछड्यांमधील अंतर फक्त 13 ते 15 महिने असते.

Edited By: Pravin Dhamale