भारतात आता शेतीसाठी पारंपारिक पद्धती सोडून आधुनिक आणि वैज्ञानिक तंत्रांचा अवलंब केला जात आहे. यामागे देशातील कृषी शास्त्रज्ञांच्या दूरदर्शी विचार आणि तरुण शेतकर्‍यांची कठोर परिश्रम, समर्पण आणि जिद्द हे कारण आहे. देशातील अनेक शेतकरी आता आधुनिक शेतीचा अबलंब करत आहेत. याचे एक उदाहरण म्हणजे एक्वापॉनिक्स फार्मिंग (पाण्यावरील शेती) (Aquaponic Farming). हायड्रोपोनिक्स, एक्वा कल्चर या शेतीच्या आधुनिक तंत्रज्ञानानंतर शेतकरी आता एक्वापॉनिक्स फार्मिंगकडे वळू लागले आहेत.

एक्वापॉनिक्स फार्मिंग म्हणजे मातीविना शेती म्हणजेच पाण्यावरील शेती. एक्वापॉनिक्स फार्मिंगमध्ये पाण्याच्या पृष्ठभागावर भाज्यांचे उत्पादन घेतले जाते आणि पाण्याच्या खाली मत्स्यपालन केले जाते.आता तुम्ही म्हणाल हे कसे शक्य आहे. हो हे शक्य आहे. देशातील बरेच आधुनिक शेतकरी या शेतीपद्धतीचा अवलंब करत आहेत. (Aquaponic: Innovative and productive method of farming in India)

- एक्वापॉनिक्स फार्मिंग म्हणजे काय

एक्वापॉनिक्स हा शब्द दोन शब्दांद्वारे बनला आहे. यातील एक्वा म्हणजे पाणी आणि पोनिक्स म्हणजे भाज्या. हे असे आधुनिक तंत्रज्ञान आहे. या शेतीपद्धतीत पाण्याच्या पृष्ठभागावर भाज्या पिकविल्या जातात. फ्लोटिंग कार्ड बोर्डचा वापर भाजीपाला पिकवण्यासाठी केला जातो. सर्वात चांगली गोष्ट अशी आहे की या तंत्राने भाज्या वाढवताना, खते, खते किंवा कीटकनाशकांची आवश्यकता भासत नसते. परंतु भाजीपाल्याचे पीक सेंद्रिय पद्धतीने घेतले जाते. या तंत्रामध्ये पाण्याच्या मोठमोठ्या टाक्यांमध्ये बायोफ्लोक तंत्रज्ञानासह खालच्या पृष्ठभागात मत्स्यपालन केले जाते. पाण्याच्या वरील पृष्ठभागावर भाज्या, औषधी वनस्पती किंवा फळे आणि फुले पृष्ठभागावर पिकवली जातात. या तंत्रात पौष्टिक पाणी वनस्पती म्हणजेच पिकांच्या लागवडीसाठी वापरले जाते. त्यानंतर हे पाणी माशांच्या टाक्यांत सोडले जाते.

- कशी केली जाते एक्वापॉनिक शेती ?

या शेती पद्धती अंतर्गत एका तलावात मत्स्यपालन केले जाते आणि दुसर्‍या बाजूला पाण्यावर हायड्रोपोनिक शेती व्यवस्था केली जाते. खाद्यपदार्थ खाल्ल्यानंतर, टाकीमधील मासे 70 टक्के विष्ठेत विसर्जित करतात. ज्यामधून अमोनियाची निर्मीती होते. मात्र जर अशा टाकीमध्ये मासे राहिले तर ते पाणी माशांसाठी प्राणघातक ठरू शकते. परंतू माशांच्या टाकीतील हे अमोनिया चे पाणी हायड्रोपोनिक शेतीसाठी वापरले जाते. जेव्हा हे पाणी झाडांच्या मुळांपर्यंत पोहोचते तेव्हा तेथील बॅक्टेरिया ते नायट्रोजनमध्ये रुपांतरित करतात. जे वनस्पतींच्या वाढीसाठी खूप महत्वाचे आहेत. त्यानंतर पाणी पुन्हा शुद्ध केले जाते आणि ते मत्स्यपालनातील टाकीमध्ये सोडले जाते. अशाप्रकारे तेच पाणी पुन्हा पुन्हा वापरले तर पाण्याची बचत होते मात्र, त्यातील पाणी दर काही दिवसांनी बदलणे अत्यंत आवश्यक आहे.

- महागड्या भाज्यांचे उत्पादन

परदेशातून आलेले हे तंत्रज्ञान खरंतर खूप महाग आहे, परंतु या शेतीपद्धतीला देशात उज्ज्वल भविष्य म्हणून पाहिले जात आहे. कांधरपूर गावचे प्रगतीशील शेतकरी धरमदेव सिंह म्हणतात की, हे तंत्र अवलंबण्यासाठी मला माझा आयआयटीयन मुलगा आणि त्याच्या काही मित्रांनी प्रेरित केले. ते सुमारे एक एकर जागेमध्ये या तंत्राने शेती करीत आहेत. हे तंत्र अवलंबिल्यास ते बाहेरून येणाऱ्या ब्रोकोली आणि इतर महागड्या भाज्यांचे उत्पादन घेतील. या भाज्या बर्‍याचदा सॅलड्स आणि बर्गरमध्ये वापरल्या जातात. या भाज्यांव्यतिरिक्त, बाजारातही चांगली मागणी असलेल्या अश्वगंधा आणि गुलाब या औषधी वनस्पतींचीही लागवड करणार आहेत.

- एक्वापॉनिक शेतीचे फायदे?

या शेतीचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे सुमारे 95 टक्के पाण्याची बचत होते.

एक्वापॉनिक शेतीत, वनस्पतींना माशांच्या मलमूत्रातून पोषण मिळते. त्यात कोणतेही रसायन वापरले जात नाही. अशा परिस्थितीत या तंत्राने घेतलेली पिके पूर्णपणे सेंद्रीय असतात.

जिथे पाण्याची कमतरता आहे किंवा जमीन वालुकामय, बर्फाळ किंवा खारफुटीची आहे तेथे अशा पिकांची लागवड करता येऊ शकते.

यामध्ये जमिनीसारख्या लागवडीचा एकच थर नसून अनेक स्तरावर लागवड केली जाते.

Edited By- Anuradha