Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2023 : मराठा साम्राज्याचे संस्थापक शूर योद्धा छत्रपती शिवाजी महाराज यांची आज जयंती. छत्रपती शिवाजीं महाराजांची गणना देशातील सर्वात पुरोगामी आणि विवेकी राज्यकर्त्यांमध्ये केली जाते. त्यांचा जन्म 19 फेब्रुवारी 1630 रोजी प्रतिष्ठित शिवनेरी किल्ल्यावर झाला. तेव्हापासून आजतागायत त्यांची जयंती परंपरेने महाराष्ट्रात शिवजयंती म्हणून साजरी केली जाते.

तुमच्यापैकी बरेच जण असतील ज्यांना कदाचित माहित नसेल की शिवाजीला 'भारतीय नौदलाचे जनक' देखील म्हटले जाते. समुद्रावर शत्रूंचे दातखिळवणाऱ्या नौदलाच्या सामर्थ्याची कल्पना करण्याचे श्रेय शिवाजीला जाते. जाणून घ्या आजही शिवाजी महाराजांना भारतीय (Indian) नौदलाचे (Navy) जनक का म्हटले जाते.

शिवाजी महाराजांनी नौदलाचा पाया घातला -

मराठा लष्करी दलांतर्गत नौदलाची सुरुवात करणारे छत्रपती शिवाजी होते. शिवरायांच्या काळात 1674 मध्ये नौदलाची स्थापना करण्याचे काम मराठा राजवटीने केले होते. या पायाभरणीचे श्रेय शिवाजीला जाते.

छत्रपती शिवाजींनी कोकण आणि गोव्यात समुद्राच्या संरक्षणासाठी मजबूत नौदल स्थापन केले. शिवाजीला हा भाग अरब, पोर्तुगीज, इंग्रज आणि चाच्यांपासून वाचवायचा होता. त्यासाठी त्यांनी भिवंडी, कल्याण आणि पनवेल येथे लढाईसाठी तयार केलेली जहाजे मिळवली.

पहिले जहाज 1654 मध्ये बांधले गेले -

इतिहासकार जदुनाथ सरकार यांनी लिहिले आहे की, 'मध्ययुगीन काळात मुघल भारतात आले तेव्हा त्यांनी लष्कराच्या नौदलाच्या क्षमतेकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष केले. याचे कारण असे की त्या राज्यकर्त्यांनी उत्तरेकडील प्रदेशातून प्रगती केली होती जिथे त्यांनी जमिनीवर अनेक लढाया सहज जिंकल्या होत्या. पण पोर्तुगीज भारतात आल्यावर त्यांनी पश्चिमेकडील प्रदेशावर आपले वर्चस्व प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला.

त्यांनी पुढे लिहिले की, 'त्याला येथील व्यवसायावर नियंत्रण ठेवायचे होते आणि त्यावर त्यांचा अधिकार हवा होता. छत्रपती शिवाजी महाराजांनीच मजबूत नौदलाचे महत्त्व पटवून दिले. यामुळे त्यांनी पहिले मराठा जहाज बांधले. 1654 मध्ये कल्याणजवळ ते तयार करण्यात आले.

शिवाजी महाराजांनीकडे 500 जहाजे होती -

1657-58 पर्यंत शिवाजीने अनेक जहाजे बांधली. शिवाजीने हे काम प्रशिक्षित लोकांवर सोपवले आणि 20 युद्धनौका तयार केल्या. शिवाजींनी जंजिरा किनारपट्टीवर सिद्दींविरुद्ध अनेक लढाया केल्या.

शिवाजीच्या कारभारात असलेल्या कृष्णाजी अनंत सभासदांनी लिहिले की शिवाजीच्या ताफ्यात दोन तुकड्या होत्या. प्रत्येक स्क्वॉड्रनमध्ये 200 जहाजे होती आणि ती सर्व वेगवेगळ्या वर्गांची होती. शिवाजीचे सचिव मल्हारराव चिटणीस यांच्या मते ही संख्या 400 ते 500 होती.

शिवाजीच्या नौदलात 5000 नौसैनिक -

1674 मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांमुळेच गोव्यातील पोर्तुगीजांना मराठा नौदलाची ताकद जाणवू शकली असे म्हणतात. यानंतर त्याने छत्रपती शिवाजींना भेटवस्तू देऊन एक दूत पाठवला. यानंतर दोघांमध्ये मैत्रीचा करार झाला.

यावेळी मराठा नौदलाकडे सुमारे 5 हजार नौसैनिक आणि 57 युद्धनौका होत्या. यानंतर मराठा नौदलाचा विस्तार कारवारपर्यंत झाला. आज हे ठिकाण कर्नाटकात आहे आणि भारतीय नौदलाचा एक महत्त्वाचा तळ आहे. येथे नौदलाकडे सुमारे 85 युद्धनौका होत्या ज्यांचे वजन सुमारे 30 ते 150 टन होते.

160 जहाजांसह एक फ्लीट -

इंग्रज, डच, पोर्तुगीज आणि डच यांनीही मराठ्यांच्या जहाजांचा उल्लेख केला आहे पण त्यांची संख्या सांगितली नाही. असे म्हणतात की शिवाजीच्या ताफ्यात 160 ते 700 व्यापारी होते. फेब्रुवारी 1665 मध्ये शिवाजीने स्वतः आपले सैन्य बसरूरला जोडले.

इंग्रजांच्या फॅक्टरी रेकॉर्ड्सनुसार, शिवाजीच्या सैन्यात 85 फ्रिगेट्स होते, म्हणजे लढाईसाठी एक लहान जहाज आणि तीन मोठी जहाजे. नोव्हेंबर 1670 मध्ये कुलाबा जिल्ह्यातील नांदगाव येथे 160 जहाजांचा ताफा जमा झाला. डारिया सारंग हे या फ्लीटचे अॅडमिरल होते

मुस्लिमांवर मोठी जबाबदारी सोपवली -

शिवाजीने तयार केलेल्या नौदलात अनेक मुस्लिम सैनिक होते. इब्राहिम आणि दौलतखान हे त्यांच्यात सर्वात खास होते. दोघेही मूळचे आफ्रिकन होते आणि शिवाजीने दोघांनाही मोठ्या भूमिका दिल्या होत्या. सिद्दी इब्राहिम हा तोफखाना प्रमुख होता.

1680 ते 1689 या काळात संभाजी महाराजांच्या काळात मराठा नौदलाने अनेक लढाया लढल्या. माणक भंडारी, दारिया सारंग आणि दौलत खान हे मराठा नौदलाचे प्रमुख भाग होते.

मराठा नौदलाचा आधुनिक नौदल भाग -

आजचे आधुनिक भारतीय नौदल हे त्याच नौदलाचा एक भाग मानले जाते जे मराठ्यांनी स्थापन केले आणि नंतर शिवाजीने विस्तारित केले. या कारणास्तव शिवाजीला 'भारतीय नौदलाचे जनक' म्हटले जाते.

प्रशासकीय कर्तृत्वाचा राजेशाही इतिहास शिवाजीच्या नावावर नोंदवला जातो. मुघल साम्राज्याचा पाया कमकुवत करण्यात भक्कम भूमिका बजावणाऱ्या अशा रणनीतींसाठी लोक आजपर्यंत त्यांची आठवण ठेवतात.