Surabhi Jayashree Jagdish
१६६० च्या दशकात शिवाजी महाराज सैन्य आणि प्रशासनिक दृष्ट्या सर्वात बलवान मराठा नेते झाले होते. यामुळे त्यांच्या राज्याभिषेकाची मागणी तीव्र झाली. ही मागणी मराठा साम्राज्याच्या स्थैर्याचं प्रतीक होती.
समर्थ रामदासांनी त्यांना हिंदवी स्वराज्याचं योग्य नेतृत्व मानलं. ही धार्मिक आणि सामाजिक मान्यता उपाधी मिळण्याचा आधार ठरली. त्यामुळे शिवाजी महाराजांना जनमान्यता मिळाली.
१६७४ चा ऐतिहासिक राज्याभिषेक शिवपुरीमध्ये राज्याभिषेकाची तयारी अनेक महिने चालली. संपूर्ण हिंदुस्थानातून पंडित, विद्वान आणि प्रतिनिधी याठिकाणी आले होते. हा सोहळा मराठा साम्राज्याच्या इतिहासातील महत्त्वाचा टप्पा ठरला.
काशीचे विद्वान गागाभट्ट यांनी त्यांचा वंश ‘सिसोदिया राजपूत’ परंपरेशी जोडला. त्यांनी शिवाजी महाराजांना राजतिलकासाठी योग्य घोषित केलं. यामुळे ‘छत्रपती’ ही उपाधी औपचारिक स्वरूपात मिळाली.
भारतीय परंपरेत ‘छत्र’ हे राजाच्या सर्वोच्च सत्ता आणि संरक्षणाचे प्रतीक मानलं जातं. ते धारण करणाऱ्याला छत्रपती म्हणजे "छत्रधारी सम्राट" म्हटलं जात असे. ही उपाधी राजाच्या सर्वोच्च अधिकाराचे प्रतीक होती.
‘पति’ म्हणजे स्वामी किंवा संरक्षक. त्यामुळे ‘छत्रपती’ म्हणजे असा राजा जो आपल्या प्रजेला संरक्षण देतो. आणि राज्याचा सर्वोच्च अधिकार राखतो.
ही उपाधी इतर सरदारांवर सर्वोच्च नेतृत्व स्थापित करत होती. मराठा सैन्यशक्तीला यामुळे एकता आणि दिशा मिळाली. त्यामुळे साम्राज्य अधिक बळकट झाले.
राज्याभिषेकामुळे मराठा शासन प्रथमच पूर्णतः स्वतंत्र आणि वैध सत्ता बनलं होतं. ही उपाधी स्वतंत्र भारताच्या स्वप्नाची घोषणा होती. यामुळे स्वराज्याची संकल्पना वास्तवात आली.