Surabhi Jayashree Jagdish
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी लालमहालातील धाडसी हल्ल्यात शाहिस्तेखानाचे बोटं कापली होती. या ही घटना संपूर्ण मुघल दरबाराला हादरवून गेली. दिल्लीत आणि आग्रामध्येही या पराभवाची तीव्र चर्चा झाली.
मराठ्यांची गनिमी कावा वापरण्याची बुद्धी, वेग आणि अचूक नियोजन यामुळे मुघलांची मोठी बदनामी झाली. या संपूर्ण घटनेचे अनेक संदर्भ मराठी बखरींमध्ये आणि सबंधित फारसी दस्तऐवजांमध्ये आढळतात.
हल्ल्यानंतर शाहिस्तेखान अतिशय घाबरून तातडीने लालमहालातून बाहेर पडला. त्याला मराठ्यांच्या दुसऱ्या हल्ल्याची भीती वाटत होती. हा पराभव त्याच्या प्रतिष्ठेवर मोठा डाग ठरला.
शाहिस्तेखानाची काही बोटं गेली, हा अपमान मुघल साम्राज्यासाठी लज्जास्पद मानला गेला. अफवा आणि चर्चा संपूर्ण साम्राज्यात पसरल्या. एका तरुण राजाने म्हणजे शिवाजी महाराजांनी इतक्या मोठ्या सरदाराला हरवलं, हे अविश्वसनीय मानलं जात होतं.
या हल्ल्यानंतर औरंगजेबाला शाहिस्तेखानावर प्रचंड राग आला. यानंतर त्याला तत्काळ दक्षिण भारतातून हलवण्यात आलं. हा आदेश खुद्द बादशहाने दिल्याचा उल्लेख काही बखरीत आढळतो.
अपमान झाकण्यासाठी शाहिस्तेखानाला तातडीने बंगालचा सुभेदार म्हणून पाठवण्यात आलं. प्रत्यक्षात ही 'दंडात्मक बदली' मानली जाते. हा संदर्भ सबंधित फारसी दस्तऐवजांमध्ये नमूद आहे.
शिवाजी महाराजांच्या या हल्ल्यामुळे मुघल फौजांमध्ये भीतीचे वातावरण झालं. लाल महालातल्या कडेकोट सुरक्षा भेदली गेली. त्यामुळे मराठ्यांविरुद्ध लढणं म्हणजे धोका, अशी भावना निर्माण झाली.
या हल्ल्यानंतर शिवाजी महाराजांची कीर्ती महाराष्ट्रभरच नव्हे तर उत्तर भारतातही झपाट्याने पसरली. मराठे कुठेही पोचू शकतात अशी भीती मुघलांना जाणवली. मराठा गनिमी काव्याचा हा सर्वोत्तम नमुना मानला जातो.
‘सब्हासद बखर’, ‘चित्रगुप्त बखर’, ‘शिवभारत’ त्याचप्रमाणे फारसी दस्तऐवजांमध्ये शाहिस्तेखानाच्या पराभवाचा स्पष्ट उल्लेख मिळतो.