Surabhi Jayashree Jagdish
छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या साम्राज्यनिर्मितीत गुप्तहेर विभागाची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची होती. या गुप्तहेर यंत्रणेचे प्रमुख बहिर्जी नाईक होते.
बहिर्जी नाईक हे शिवाजी महाराजांचे अत्यंत विश्वासू आणि कुशल गुप्तहेर होते. त्यांनी शत्रूंच्या प्रदेशात जाऊन माहिती गोळा करण्याची जबाबदारी पार पाडली. शिवरायांनी गुप्तचर व्यवस्थेचे नेतृत्व स्वतः बहिर्जी नाईकांवर सोपवले होते.
बहिर्जी नाईक वेगवेगळे वेश परिधान करून शत्रूंच्या दरबारातही जाऊ शकत. कधी भिकारी, कधी व्यापारी, तर कधी फकिराच्या रूपात ते सहज मिसळत. त्यांच्या या कौशल्यामुळे कोणीही त्यांना ओळखू शकत नसे.
मुघल, आदिलशाही, कुतुबशाही अशा सत्ताकेंद्रातील हालचालींची महत्त्वाची माहिती ते महाराजांपर्यंत पोहोचवत. कोणता किल्ला सुरक्षित आहे, कुठे सैन्य तैनात आहे याची अचूक माहिती त्यांच्याकडे असे.
बहिर्जी नाईकांनी दिलेल्या गुप्त माहितीच्या आधारावर शिवरायांनी युद्धतंत्र आखले. कोणत्या मार्गाने जावे, कुठे सापळा आहे याची माहिती त्यांनी दिली.
पुरंदरच्या तहापूर्वी शत्रूंची शक्‍ती समजून घेण्यात त्यांचा मोठा वाटा होता. अफझलखान आणि औरंगजेबाच्या योजना समजून घेण्यात त्यांनी मोलाचे काम केले. संगमेश्वरातून महाराज सुटले त्यातही बहिर्जींचे गुप्त जाळे उपयोगी ठरले.
बहिर्जी नाईकांनी महाराष्ट्रभर गुप्त माहितीदारांचे विस्तृत जाळे तयार केले होते. त्यात गावकरी, व्यापारी, साधू, सैनिक अशा अनेकांचा समावेश होता. या जाळ्यामुळे प्रत्येक बातमी काही तासांत महाराजांपर्यंत पोहोचत असे.